Ahmet Gülseren
(Meslek Dersleri Öğretmeni)
RİSALE-İ FELEKİYYE
Ülkemizde ve yurt dışında yayınlanan muhasebe tarihiyle ilgili hemen hemen tüm kitaplarda muhasebe konusundaki ilk ciddi çalışmanın 1494 yılında İtalyan rahip ve matematikçi Luca Passolini’nin Sunma De Aritmatica adlı kitabı olduğu belirtilmektedir.
Ancak bunun böyle olmadığı 1930 yılında, merhum profesör Zeki Velidi Togan tarafındn ortaya konulmuştur. Prof. Dr. Z. Velidi Togan, Abdullah bin Muhammed bin Kiyâ el Mazendarani adlı Müslüman alim tarafından Risale-i Felekiyye adlı muhasebe kitabının hicri 765 (miladi 1363) yılında yazılmış olduğunu ispatlamıştır. Daha sonra 1952 yılında Alman Profesör Walter Einz tarafından kitap Almancaya çevrilerek yayınlanmıştır.
Önsözünde, kitaba zamanın büyük vezirine izafeten Risale-i Felekiyye isminin verildiği yazılıdır. Son sayfasında Kitab-üs Siyagat ‘(muhasebe kitabı) ın tamamlandığı yazılıdır. Bu nedenle kitap her iki adla da anılmaktadır.
Ülkemizde Ayasofya Kütüphanesinde ve Tahranda Kütüphane-i Meclis’te kitabın birer nüshası bulunmaktadır. Kitap Arapça ve Farsa olarak Arap harfleri ile ve siyagat denen stenografik yazı şekliyle yazılmıştır. Seyrekte olsa Türkçe kelimeler mevcuttur.
Kitap 12*17 cm boyutlarında ve 277 sayfadan ibaret olup, devlet muhasebesinde defterler, kayıt şekilleri, vesikalar ve bazı muhasebe türlerinden bahsetmektedir.
Başlangıç kısmında muhasebenin önemi şu cümlelerle belirtilmektedir. “güzel ve tesirli konuşanlarla kalem erbabınca, muhasebe fenninin diğer yüksek ve en değerli fenlere nispetle daha şerefli olduğuna ittifak edilmektedir. Memleket ve devlet işleri ile memleketin ihtiyaçları, hesap kaidesi olmadıkça yürümez ve batıl olur. Kaidesiz ve eksik hesabın, devlet işlerinde ne kadar bozukluğa yol açtığı aşikârdır.
Bunlar, kitabın, muhasebenin cemiyet içindeki ehemmiyetini takdir eden ve buna samimiyetle inanan bir kimse tarafından yazıldığını göstermektedir.
Kitap şu konuları ihtiva etmektedir:
1- Siyagat rakamları
2- Siyagat ölçüleri
3- Arap rakamları
4- Defter işleri ve kuralları
5- Haşiv (doldurma) ve bâriz (açık kalma)
6- Kaideler
7- Moamere (işlerin yürütülmesi)
8- Defterler
9- Bazı özel kayıtlar.
Envanter sırasında mevcutların şu sıra dahilinde yazılması gerektiği kaydedilmiştir. Önce Kur’an-ı Kerim, sonra diğer kitaplar, sonra insanlar, ondan sonra da mücevherat, altın, gümüş vs.
Defter kaide ve işaretlerinden bazıları şöyle ifade edilmiştir:
Yazılacak maddeni muhtevası bilinsin diye hesabın başına yazılan başlığa sadr-ul hesab veya umm-ul hesap denir. Bundan sonra, maddenin ne vakit yazıldığını belli etmek için tarih yazılır. Müellif, kitabın yazıldığı sıralarda tarihin madde başlangıcından ( Sadr-ul hesap) evvel, yani en başa yazılmaya başlandığını zikretmektedir ki günümüzün muhasebe sistemi de böyledir. Deftere yazılan meblağ, sonra kontrol edildiğine dair işaret konur, buna caize denir.
Doğru olmadığı anlaşılan bir kaydın hükümsüz olduğunu belirtmek için belli bir işaret konur.
Bir amilin (vergi mültezimi)gelir ve gideri,esas itibari ile müsavi olmalıdır.Böyle olduğu taktirde aslın
(bahis konusu esas meblağ)karşılığı olarak “tamamı sarfedilmiştir” veya yalnızca “sarfedilmiştir” ve bariz hanesine de “tamamen”yazılır.
Çıkışlar girişlerden eksik olursa aradaki farka bâgı (kalan),fazla olursa ziyade (aşan) denir.
Eğer çıkışlar girişlerden eksik olursa,yani parayı tahsil eden nezdinde bir bakiye kalırsa,bu kişi bu kısım için borçlandırılır.
Eğer çıkışlar girişlerden fazla olursa, yani paraları tahsil eden daha fazla ödeme yapmışsa aslın karşısına bu doğrudur yazılır.Ve maddenin sonunda da bu farkın tutarı ilgilinin alacağına tahakkuk ettirilir.
Maliyenin defterinin,devletin temeli ve hazinenin anası olduğu belirtilmiş ve ilk sahifenin
Başına Bismillah yazılmak suretiyle kayıtlara başlanacağı açıklanmıştır.
Kullanılacak defterler şöyle sıralanmıştır.
-Ruznamçe(yevmiye)
-Evarece(Defter-i Kebir)
-Tevcihat(Masraf ve müfredatı)
-Tahvilat(Şahıs müfredatı)
-Müfredat(Belde ve yer tahsisatı defteri)
-Cami’ul hesap(Yıllık kesin hesap)
-Devlet vergi kanunu
Bir şahsın hesabından havale,nakil,ödeme vs. suretiyle o kimsenin borcundan kurtulması,ibrasına ait vesikaya berat denmiştir.Bu belgede şu 9 hususun belirtilmesi gerekir.
1- Muameleyi yapan kimsenin adı,
2- Hangi gelirden karşılandığı,
3- Ödeme emrinin izahatı
4- Verilen veya ödenenin miktarı
5- Kime teslim edildiği
6- Ödenenin yarısının ayrıca yazılması(doğrulama için)
7- Tarih
8- İtimat edilmesinin beyanı
9- Nerede ve hangi makamda yazıldığı
Kitapta,muhtelif işlere ait muhasbelerde belirtilmiştir.
a-)Ahır muhasebesi
b)İnşaat muhasebesi
c)Çeltik mahsulü muhasebesi
d)Anbar muhasebesi
e)Darphane muhasebesi
f)Koyun(sürü) muhasebesi
g)Hazine muhasebesi
Bu etüd, bize muhasebenin 14.asıra yakın ve Ortadoğuda çok ehemmiyet verilen bir ilim dalı
Olduğunu götermektedir.Muhasebeye bu İslam medeniyeti bölgesinde bu kadar geniş yer verilmesi sebepsiz değildir.
Başka kişilerin hakları ve emanet mefhumlarına çok büyük önem veren İslamiyet,yayıldığı ilk
Bölgede bu hakları koruyacak muhasebe esaslarını buldu.Nitekim,Mazendaranî de eserinde muhasebenin Araplar tarafından tutulduğunu açıkça zikretmiştir.
Nakit ile birlikte mal da verilmesi sureti ile ödenen ücrete ait bir maddenin yazılışı aşağıdaki gibi gösterilmiştir.
MEVACİB(Ücretler)__________________________________________________________________
Meş’aledar Husrev kâhya adına
10 Cemazilahir 841(M.9.12.1437)de
_________________________________________________________________
Nakit Olarak
Darphane mensubu Abdullah’tan
Hüsreve ödettirilen 500 dinar
Müfredat Kısmı:
Mal Bedelinden _______________________________________________________________
Müfredat Kısmı Müfredat Kısmı
Buğday-------------------------------------------------Pamuk------------------------------------------------------------------
15 cerib 3’er dinardan 4 dinar 22 men 2 şer buçuk dinardan 55 dinar
Yekûn___________________________________________________
Nakit ve mal olarak 600 dinar
Aynı maddenin şimdiki yazılışla Türkçesi
___________________________ 10 Cemazilahir 841 (M.9.12.1437)________________________
Dinar Dinar
MEVACİB(Ücretler ) 600
Abdullah 500
Mal 100
__________________________________________________________________________________Bu konu İ.Ü.İşletme fakültesi Muhasebe Enstitüsü Dergisinin 37.sayısında İsmail OTAR imzasıyla yayınlanan Risallei-Felekiyye “Kitab-us Siyagat” Hakkında başlıklı yazıdan derlenmiştir.
(Meslek Dersleri Öğretmeni)
RİSALE-İ FELEKİYYE
Ülkemizde ve yurt dışında yayınlanan muhasebe tarihiyle ilgili hemen hemen tüm kitaplarda muhasebe konusundaki ilk ciddi çalışmanın 1494 yılında İtalyan rahip ve matematikçi Luca Passolini’nin Sunma De Aritmatica adlı kitabı olduğu belirtilmektedir.
Ancak bunun böyle olmadığı 1930 yılında, merhum profesör Zeki Velidi Togan tarafındn ortaya konulmuştur. Prof. Dr. Z. Velidi Togan, Abdullah bin Muhammed bin Kiyâ el Mazendarani adlı Müslüman alim tarafından Risale-i Felekiyye adlı muhasebe kitabının hicri 765 (miladi 1363) yılında yazılmış olduğunu ispatlamıştır. Daha sonra 1952 yılında Alman Profesör Walter Einz tarafından kitap Almancaya çevrilerek yayınlanmıştır.
Önsözünde, kitaba zamanın büyük vezirine izafeten Risale-i Felekiyye isminin verildiği yazılıdır. Son sayfasında Kitab-üs Siyagat ‘(muhasebe kitabı) ın tamamlandığı yazılıdır. Bu nedenle kitap her iki adla da anılmaktadır.
Ülkemizde Ayasofya Kütüphanesinde ve Tahranda Kütüphane-i Meclis’te kitabın birer nüshası bulunmaktadır. Kitap Arapça ve Farsa olarak Arap harfleri ile ve siyagat denen stenografik yazı şekliyle yazılmıştır. Seyrekte olsa Türkçe kelimeler mevcuttur.
Kitap 12*17 cm boyutlarında ve 277 sayfadan ibaret olup, devlet muhasebesinde defterler, kayıt şekilleri, vesikalar ve bazı muhasebe türlerinden bahsetmektedir.
Başlangıç kısmında muhasebenin önemi şu cümlelerle belirtilmektedir. “güzel ve tesirli konuşanlarla kalem erbabınca, muhasebe fenninin diğer yüksek ve en değerli fenlere nispetle daha şerefli olduğuna ittifak edilmektedir. Memleket ve devlet işleri ile memleketin ihtiyaçları, hesap kaidesi olmadıkça yürümez ve batıl olur. Kaidesiz ve eksik hesabın, devlet işlerinde ne kadar bozukluğa yol açtığı aşikârdır.
Bunlar, kitabın, muhasebenin cemiyet içindeki ehemmiyetini takdir eden ve buna samimiyetle inanan bir kimse tarafından yazıldığını göstermektedir.
Kitap şu konuları ihtiva etmektedir:
1- Siyagat rakamları
2- Siyagat ölçüleri
3- Arap rakamları
4- Defter işleri ve kuralları
5- Haşiv (doldurma) ve bâriz (açık kalma)
6- Kaideler
7- Moamere (işlerin yürütülmesi)
8- Defterler
9- Bazı özel kayıtlar.
Envanter sırasında mevcutların şu sıra dahilinde yazılması gerektiği kaydedilmiştir. Önce Kur’an-ı Kerim, sonra diğer kitaplar, sonra insanlar, ondan sonra da mücevherat, altın, gümüş vs.
Defter kaide ve işaretlerinden bazıları şöyle ifade edilmiştir:
Yazılacak maddeni muhtevası bilinsin diye hesabın başına yazılan başlığa sadr-ul hesab veya umm-ul hesap denir. Bundan sonra, maddenin ne vakit yazıldığını belli etmek için tarih yazılır. Müellif, kitabın yazıldığı sıralarda tarihin madde başlangıcından ( Sadr-ul hesap) evvel, yani en başa yazılmaya başlandığını zikretmektedir ki günümüzün muhasebe sistemi de böyledir. Deftere yazılan meblağ, sonra kontrol edildiğine dair işaret konur, buna caize denir.
Doğru olmadığı anlaşılan bir kaydın hükümsüz olduğunu belirtmek için belli bir işaret konur.
Bir amilin (vergi mültezimi)gelir ve gideri,esas itibari ile müsavi olmalıdır.Böyle olduğu taktirde aslın
(bahis konusu esas meblağ)karşılığı olarak “tamamı sarfedilmiştir” veya yalnızca “sarfedilmiştir” ve bariz hanesine de “tamamen”yazılır.
Çıkışlar girişlerden eksik olursa aradaki farka bâgı (kalan),fazla olursa ziyade (aşan) denir.
Eğer çıkışlar girişlerden eksik olursa,yani parayı tahsil eden nezdinde bir bakiye kalırsa,bu kişi bu kısım için borçlandırılır.
Eğer çıkışlar girişlerden fazla olursa, yani paraları tahsil eden daha fazla ödeme yapmışsa aslın karşısına bu doğrudur yazılır.Ve maddenin sonunda da bu farkın tutarı ilgilinin alacağına tahakkuk ettirilir.
Maliyenin defterinin,devletin temeli ve hazinenin anası olduğu belirtilmiş ve ilk sahifenin
Başına Bismillah yazılmak suretiyle kayıtlara başlanacağı açıklanmıştır.
Kullanılacak defterler şöyle sıralanmıştır.
-Ruznamçe(yevmiye)
-Evarece(Defter-i Kebir)
-Tevcihat(Masraf ve müfredatı)
-Tahvilat(Şahıs müfredatı)
-Müfredat(Belde ve yer tahsisatı defteri)
-Cami’ul hesap(Yıllık kesin hesap)
-Devlet vergi kanunu
Bir şahsın hesabından havale,nakil,ödeme vs. suretiyle o kimsenin borcundan kurtulması,ibrasına ait vesikaya berat denmiştir.Bu belgede şu 9 hususun belirtilmesi gerekir.
1- Muameleyi yapan kimsenin adı,
2- Hangi gelirden karşılandığı,
3- Ödeme emrinin izahatı
4- Verilen veya ödenenin miktarı
5- Kime teslim edildiği
6- Ödenenin yarısının ayrıca yazılması(doğrulama için)
7- Tarih
8- İtimat edilmesinin beyanı
9- Nerede ve hangi makamda yazıldığı
Kitapta,muhtelif işlere ait muhasbelerde belirtilmiştir.
a-)Ahır muhasebesi
b)İnşaat muhasebesi
c)Çeltik mahsulü muhasebesi
d)Anbar muhasebesi
e)Darphane muhasebesi
f)Koyun(sürü) muhasebesi
g)Hazine muhasebesi
Bu etüd, bize muhasebenin 14.asıra yakın ve Ortadoğuda çok ehemmiyet verilen bir ilim dalı
Olduğunu götermektedir.Muhasebeye bu İslam medeniyeti bölgesinde bu kadar geniş yer verilmesi sebepsiz değildir.
Başka kişilerin hakları ve emanet mefhumlarına çok büyük önem veren İslamiyet,yayıldığı ilk
Bölgede bu hakları koruyacak muhasebe esaslarını buldu.Nitekim,Mazendaranî de eserinde muhasebenin Araplar tarafından tutulduğunu açıkça zikretmiştir.
Nakit ile birlikte mal da verilmesi sureti ile ödenen ücrete ait bir maddenin yazılışı aşağıdaki gibi gösterilmiştir.
MEVACİB(Ücretler)__________________________________________________________________
Meş’aledar Husrev kâhya adına
10 Cemazilahir 841(M.9.12.1437)de
_________________________________________________________________
Nakit Olarak
Darphane mensubu Abdullah’tan
Hüsreve ödettirilen 500 dinar
Müfredat Kısmı:
Mal Bedelinden _______________________________________________________________
Müfredat Kısmı Müfredat Kısmı
Buğday-------------------------------------------------Pamuk------------------------------------------------------------------
15 cerib 3’er dinardan 4 dinar 22 men 2 şer buçuk dinardan 55 dinar
Yekûn___________________________________________________
Nakit ve mal olarak 600 dinar
Aynı maddenin şimdiki yazılışla Türkçesi
___________________________ 10 Cemazilahir 841 (M.9.12.1437)________________________
Dinar Dinar
MEVACİB(Ücretler ) 600
Abdullah 500
Mal 100
__________________________________________________________________________________Bu konu İ.Ü.İşletme fakültesi Muhasebe Enstitüsü Dergisinin 37.sayısında İsmail OTAR imzasıyla yayınlanan Risallei-Felekiyye “Kitab-us Siyagat” Hakkında başlıklı yazıdan derlenmiştir.
Yorumlar
Yorum Gönder