Kapitülasyonlar / Fatma KAHVECİ (Tarih Öğretmeni)

Osmanlı-Fransız dostluğu Kanuni Sultan Süleyman döneminde başlamıştır. Bizim tarihimizde “ İmtiyazat-ı Mahsusa” veya “Ahd-i Atik”, Fransa tarihinde “Kapitülasyon”olarak bilinen, 1535 yılında Fransa’ya Kanuni döneminde tanınan bu ticari ayrıcalıkların verilmesinin en önemli nedeni, Avrupa Hıristiyan birliğini parçalamak ve Akdeniz ticaretini canlandırmaktı. Bu kapitülasyonlarla Fransızlar ekonomik, ticari ve hukuki birçok ayrıcalıklar elde ettiler. Bunlar:
1- Fransız ticaret gemileri, Osmanlı denizlerinde serbestçe dolaşabilecek ve istedikleri limanlara girebilecekler,
2- Fransız tüccarlardan, diğer milletlerin tüccarlarına göre, daha az gümrük vergisi alınacak,
3- Osmanlı ülkesine yerleşmiş Fransızlar, din ve mezheplerinde serbest olacaklar,
4- Fransız tüccarlar arasındaki ticari ve hukuki davalara, Türkiye’ye gönderilecek bir Fransız yargıç bakacak,
5- Fransız tüccarlar ile Türkler arasındaki davalara, Türk mahkemeleri bakacak, bu mahkemelerde bir Fransız tercüman bulunacak,
6- Türk tüccarları da Fransa topraklarında ve denizlerinde aynı haklardan yararlanacak,
7- Anlaşma iki hükümdar sağ olduğu sürece geçerli olacaktı.
Kapitülasyonların, Kanuni zamanında, Fransa’dan her bakımdan üstün durumda olan Osmanlı Devleti’ne zararı söz konusu değildi. Ayrıca kapitülasyonların, Kanuni’den sonra gelen Osmanlı padişahları tarafından kaldırılması mümkündü ki, bu durum Kanuni’nin ileri görüşlü bir padişah olduğunu gösterir. Son madde kapitülasyonların en önemli karakterini teşkil eder.
Ne var ki, Osmanlı’nın güçlü olduğu dönemlerde Fransa’ya bir lütuf olarak tanıdığı bu ayrıcalıklar, Osmanlı’nın zayıflamasıyla zararlı hale gelmiş, 1740’tan sonra Kapitülasyonların süreklilik kazanmasıyla ve diğer Avrupa devletlerine de tanınmasıyla Osmanlı sanayisi olumsuz yönde etkilenmiş, sonuç olarak Osmanlı ekonomisi dışa bağımlı hale gelmiştir. Avrupalılar Osmanlı ekonomisini ellerinde bulundurmanın verdiği gücü, siyasi baskı aracı olarak kullanmışlardır. Ta ki, adeta karın ağrısı haline gelen, hem ekonomik, hem de siyasi alanda sorun olan bu durumdan Kurtuluş Savaşı’nın kazanılmasından sonra ,Atatürk döneminde 24 Temmuz 1923’de imzalanan Lozan Barış Antlaşması ile kurtulduk.
Sadece kapitülasyonlara bakarak tarihten ders almamız gerektiğini değerli şairimiz Mehmet Akif Ersoy’un şu mısralarına bakarak hatırlamalıyız:
“Geçmişten adam hisse mi alırmış ne masal şey;
Beş bin senelik kıssa yarım hisse mi verdi?
Tarihi tekerrür diye tarif ediyorlar,
Hiç ibret alınsaydı tekerrür mü ederdi?”
Unutmamalıyız ki, tarih ibret alacağımız derslerle doludur ve Türk’ün Türk’ten başka dostu yoktur. Bunu Avrupalıların iki yüzlü politikasından ve Türkler aleyhine oluşturdukları Haçlı zihniyeti taşıyan düşmanlıklarından anlamak mümkün. Öyleyse, bugün ekonomimizi geliştirmek için, aynen Kanuni’nin yaptığı gibi karşılıklı menfaatlerin gözetildiği ilişkiler geliştirmeliyiz. İthalattan önce mümkün olduğu ölçüde üretimin yerli imkanlarla yapılmasının sağlanması gerekir. Bu şekilde ekonomi dışa bağımlılıktan kurtarılarak ülke içinde de istihdam sağlanmış olur. Ticarette karşılıklı eşitliğin sağlanması, kota kısıtlamalarının ülke menfaatleri doğrultusunda düzenlenmesi, üretimin millileştirilmesi gerekir. Buradan çıkaracağımız kıssadan hisse, Avrupa’da “Muhteşem Süleyman” olarak tanınan, 46 yıl ülkeyi adaletle yöneten, 72 yaşında ordusunun başında seferde ölen bir padişahın torunları olarak geçmişten ders alıp, geleceğe yön verirken -onun öngörüsünde olduğu gibi- ülke menfaatlerini ön planda tutmamız gerektiğidir.